KUNSTENARES KARIN HANSSEN TOONT CARRIÈREOVERZICHT IN MECHELEN

De Standaard, 27 juli, 2019

Uit 25 jaar carrière stelde kunstenares en feministisch activiste Karin Hanssen een rijke tentoonstelling samen. ‘Returning the gaze’ is een middelvinger naar seksisme, religieus fanatisme en extreemrechts, verpakt in lieflijke en schijnbaar onschuldige beelden. 
CATHÉRINE DE KOCK

Een oudere, gezette, blanke man zit aan een idyllisch meer op een exotische locatie iets te drinken met twee zwarte vrouwen. Hij lijkt hen dronken te voeren, in de hoop seks los te peuteren. Een vuilrood vlak dat onder hun tafel doorloopt, doorbreekt de scène en suggereert onheil. Maar zie ik wel wat ik denk dat ik zie? Misschien is de man gewoon gezellig met zijn dochter en vrouw op vakantie. Misschien speelt huidskleur, sekse en leeftijdsverschil helemaal niet tussen hen. Karin Hanssen (59) laat het allemaal open in haar schilderij Drinks and a view, en als blanke vrouw voel ik me betrapt dat mijn eerste gedachte was dat deze zwarte vrouwen gered zouden moeten worden.

Het is de essentie van wat Hanssen al 25 jaar doet: je confronteren met vooroordelen en vanzelfsprekendheden waar seksisme en stereotypering achter schuilgaan. In Returning the gaze, een tentoonstelling in Mechelen waarin ze een selectie maakt uit haar schilderijen en tekeningen van 1993 tot nu, stelt ze niet alleen de dominantie in vraag van de mannelijke, heteroseksuele blik in de schilderkunst en de samenleving, maar ook de blik van de toeschouwer krijgt een tik. Beelden zijn manipulatief, waarschuwt Karin Hanssen. ‘We spiegelen ons aan die modellen, ze hebben een grote impact op onze maatschappij en onze identiteit. Deze expo is een reactie op het gebrek aan diversiteit. Of je nu een zwarte homo bent of een blanke heteroseksuele vrouw, je moet je altijd verhouden tot de mannelijke heteroseksuele blik.’

Hanssen baseert veel van haar schilderijen en tekeningen op foto’s die ze vindt in tijdschriften van de jaren 50 tot 70. Die afstand in de tijd heeft ze nodig om het heden in vraag te stellen.

‘Mannen en vrouwen moeten ook na #MeToo beste vrienden blijven, zeker nu extreemrechts oprukt’

Voor de reeks The borrowed gaze/variations GTB 1-10, ging ze nog verder terug, naar de zeventiende eeuw. Ze keek aandachtig naar een bordeelscène van de zeventiende-eeuwse meester Gerard ter Borch, die vaak nageschilderd werd. In het originele werk keurt een man bij een oudere koppelaarster een jonge vrouw, van wie je alleen de rug ziet. ‘In de zeventiende eeuw en ook later worden vrouwen vaak afgebeeld in een interieur terwijl mannen geportretteerd werden als werelds’, zegt Hanssen. In de tien nieuwe schilderijen die ze maakte van de anonieme vrouw, wordt die eindelijk een individu, los van de man.

Doris Day

Ook in Retu(r)ning the gaze, een reeks zomerse beelden van vrijgevochten vrouwen die op straat wandelen of ontspannen, zit een angel. Een schilderij van twee meisjes in shorts en topjes is gebaseerd op een foto die genomen werd in het Teheran van voor de Iraanse Revolutie. In het streng religieuze moslimland is het vandaag ondenkbaar dat vrouwen even onbedekt op straat zouden lopen.

Door die schilderijen te hangen tegenover haar werken die geïnspireerd zijn op de zeventiende eeuw ontstaat er een ongemakkelijke spanning tussen het heden en het verleden. ‘We moeten ons ervan bewust zijn dat de rechten die vrouwen verworven hebben, altijd teruggedraaid kunnen worden’, zegt Hanssen. ‘Kijk maar naar de VS, waar in sommige staten strengere abortuswetten worden ingevoerd.’ De zomers geklede vrouwen werden vluchtig geschilderd op fragiel karton om die kwetsbare vrijheid te benadrukken. Haar en kleding krijgen veel aandacht in het oeuvre van Hanssen. ‘Haar is ideologie, het zegt veel over hoe een maatschappij omgaat met vrouwen.’

Een keerpunt in haar werk was de dag dat ze de film The thrill of it all zag, een komedie uit 1963, die ook op de tentoonstelling wordt getoond. Doris Day speelt er een vrouw van een gynaecoloog die, tot groeiende ergernis van haar man, een carrière in de reclame uitbouwt. Spoiler: de film eindigt met Day die zwanger wordt van hun derde kind en weer braaf terugkeert naar haar huiselijke rol. ‘Ik zag plots in dat je met een verleidelijke vorm, in dit geval een komedie, heel giftige boodschappen kon verspreiden. Het was propaganda om de vrouw aan de haard te houden. Ik was altijd al feministe, maar die film heeft mijn overtuiging alleen maar feller gemaakt.’

Die kracht van het aantrekkelijke beeld zal Hanssen voortaan inzetten om patriarchale structuren bloot te leggen en te ondergraven. ‘Mijn werk als activiste en mijn werk als kunstenaar lopen door elkaar’, zegt ze. In 2016 behaalde ze haar doctoraat in de kunsten, met een onderzoek over de beeldcultuur in de schilderkunst, in 2011 begon ze op Facebook een database met Belgische vrouwelijke kunstenaars. ‘Ik heb lang geaarzeld omdat ik vrouwen niet in een hokje wil steken. Vrouwen zouden op hun merites beoordeeld moeten worden, los van hun sekse. Maar ik was het beu om van museumdirecteurs en galeristen te horen dat ze geen vrouwen vonden. Dan maak ik hen wel zichtbaar, dacht ik. Ik merk dat jonge vrouwelijke kunstenaars makkelijker worden opgepikt dan vroeger.’ Ze is nog steeds scherp over de staat van de hedendaagse kunst. ‘Een middelmatige mannelijke kunstenaar kan makkelijker doorbreken dan een geniale vrouwelijke kunstenaar’, zegt ze.

Geeft de #MeToo-beweging haar hoop? ‘#MeToo is een zegen en een vloek. Natuurlijk ben ik blij dat seksueel misbruik van mannen met macht wordt aangeklaagd. Maar de beweging vertrekt vanuit slachtofferschap, niet vanuit de sterktes van vrouwen, en ook de boodschap van #MeToo is niet altijd duidelijk. Daardoor is er een onnodige spanning tussen de seksen ontstaan. Mannen zijn verward en weten niet meer wat ze wel en niet mogen. Mannen en vrouwen moeten beste vrienden blijven, zeker in tijden waarin extreemrechts oprukt.’ Ze wordt er opstandig van en dus schildert, tekent en schrijft ze voort.

Kunstenaarsgenie

‘Of je nu een zwarte homo of een blanke heteroseksuele vrouw bent, je
moet je altijd verhouden tot de mannelijke heteroseksuele blik’

Hanssen houdt de gezichten van haar personages vaak flou, ontdaan van hun individualiteit. Tegelijk emancipeert ze in haar schilderijen de vrouwen die ze in oude tijdschriften vindt, door ze anders te framen. Ze haalt details van de achtergrond naar voren, knipt beelden op, benadrukt de kaders. Van een lezende vrouw die op de originele foto slechts een detail in een woonkamer is, maakt Hanssen een nieuw schilderij dat haar centraal zet. Van een decorstuk wordt ze een vrouw die leest en bijleert. Een meisje dat op de achtergrond van een foto van een speelkamer met krijt een tekening maakt, krijgt alle ruimte in haar schilderij A room of her own, een verwijzing naar het feministische essay A room of one’s own van Virginia Woolf. Het passieve model wordt kunstenaar.

Wie het over de objectivering van de vrouw heeft, kan uiteraard niet voorbij het naakte lichaam. Er zijn twee naakten in de expo. Een bucolisch werkje van een herdersjongen, die in de kunst symbool was van het (per definitie mannelijke) kunstenaarsgenie. Het contrast is groot met het naakt van een vrouw in het verlengde van het werk: een pornografisch beeld van een vrouw die in haar eigen interieur gefotografeerd werd. Haar hoofd valt buiten het doek, alle aandacht gaat naar haar geslachtsdeel, dat omkaderd wordt door haar schaarse lingerie. Wordt deze naakte vrouw geobjectiveerd, of is ze net bevrijd en vrij­gevochten door onbeschaamd haar lijf te tonen? Het is een discussie die ook feministen verdeelt. Hanssen speelt met die dubbelzinnigheid. ‘Laten we het vrouwelijke lichaam niet wegsteken: een vrouwenlichaam dat compleet bedekt moet zijn, is een lijf dat overgeseksualiseerd wordt’, zegt ze. ‘Dus toon die benen en armen, laat je haren wapperen. En laten we de vrouwelijke lust vieren.’

‘Returning the gaze’ van Karin Hanssen loopt nog tot 1 september in De Garage in Mechelen.